Tuesday, May 27, 2025

हिंदी साहित्य के महत्त्वपूर्ण लेखक और उनकी रचनाएँ

 

📜 हिंदी साहित्य के महत्त्वपूर्ण लेखक और उनकी रचनाएँ


1️⃣ आदिकाल (1050–1375 ई.)

कवि/लेखकप्रमुख रचनाएँ
चंदबरदाईपृथ्वीराज रासो
नरपति नाल्हबीसलदेव रासो
सरहपा, कन्हपासिद्ध साहित्य
विद्यापतिप्रेमगीत, पदावली (मैथिली में)

2️⃣ भक्तिकाल (1375–1700 ई.)

कवि/संतप्रमुख रचनाएँ
कबीरसाखी, रमैनी, सबद
तुलसीदासरामचरितमानस, विनयपत्रिका, दोहावली
सूरदाससूरसागर, सूरसारावली, साहित्य लहरी
मीरा बाईपदावली (भजन), मीरा पदावली
रविदासपद, साखियाँ
गुरु नानकगुरु ग्रंथ साहिब (भाग)
दादू दयालदादू वाणी

3️⃣ रीतिकाल (1700–1900 ई.)

कवि/लेखकप्रमुख रचनाएँ
बिहारीबिहारी सतसई
केशवदासरसिकप्रिया, कविप्रिया, रामचंद्रिका
देवदेवसागर, भवानी विलास
पद्माकरपद्माकर ग्रंथावली, जयदेव
घनानंदसृंगारिक पद

4️⃣ आधुनिक काल (1900 ई. से वर्तमान)

भारतेन्दु युग
| भारतेन्दु हरिश्चंद्र → अंधेर नगरी, भारत दुर्दशा, वैदिक हिटलर |

द्विवेदी युग
| महावीर प्रसाद द्विवेदी → संपादन (सरस्वती), लेखन, निबंध |
| मैथिलीशरण गुप्त → साकेत, यशोधरा, पंचवटी |

छायावाद
| जयशंकर प्रसाद → कामायनी, आंसू, करुणालय |
| सुमित्रानंदन पंत → पल्लव, गुंजन, युगांत |
| महादेवी वर्मा → नीहार, दीपशिखा, रश्मि |
| सूर्यकांत त्रिपाठी निराला → परिमल, अनामिका, तुलसीदास |

प्रगतिवाद/रीति विरोध
| सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन 'अज्ञेय' → शेखर: एक जीवनी |
| मुक्तिबोध → चाँद का मुँह टेढ़ा है |
| नागार्जुन → युगधारा, पुरानी जूतियों का कोरस |

नई कहानी/नया उपन्यास
| मोहन राकेश → आधे-अधूरे, आषाढ़ का एक दिन |
| निर्मल वर्मा → वे दिन, परिंदे |
| कमलेश्वर → कितने पाकिस्तान |
| फणीश्वरनाथ रेणु → मैला आँचल |


🌟 स्मार्ट टिप्स याद रखने के लिए

आदिकाल = वीर → चंदबरदाई
भक्तिकाल = राम-भक्त → तुलसीदास, कृष्ण-भक्त → सूरदास, मीरा, निर्गुण → कबीर
रीतिकाल = शृंगार → बिहारी, केशव
आधुनिक काल = छायावाद → प्रसाद, पंत, महादेवी, निराला; नई कविता → अज्ञेय, मुक्तिबोध

No comments:

Post a Comment